Begin een conversatie over religie in progressieve kringen en iedereen zit binnen de kortste keren in elkaars haar. Voor de ene is religie een onderdeel van een identiteit die gerespecteerd moet worden, ook al delen anderen de geloofsovertuiging niet, voor anderen is religie een oorzaak van veel meer goeds dan kwaads. Het lijkt een situatie waarbij enkel verliezers vallen. Het kamp dat grotendeels “laisser faire” kiest, wordt ervan beschuldigd om gevaarlijke fundamentalisten die ervan dromen vrouwen- en holebirechten terug te draaien en de democratie te ondermijnen, vrije loop te geven. Het kamp dat zich tegen religie kant, wordt aangewreven de progressieve zaak te ondermijnen door zich voor de kar te laten spannen van radicaal en racistisch rechts.
Als we dit debat op het kwadrant van David Auerbach zetten, dan vinden we de volgende vier polen:
De klassiek-linkse cluster (solidair-ethisch): “Can’t we all just get along?”
De mensen in dit kwadrant zijn ervan overtuigd dat je met een goeie instelling al een heel eind komt en dat als mensen met goede wil van verschillende religieuze en culturele achtergronden samenkomen, dat ze meer gelijkenissen dan verschillen zullen ontdekken. Klassiek linkse antwoorden op het probleem van gendergelijkheid en rechten van seksuele minderheden komen erop neer dat je religieuze individuen elk afzonderlijk moet bekijken en hen mee in bad moet trekken van de beweging. Dan komt de inkeer dat homo’s geen Untermenschen zijn of dat vrouwen wel degelijk een bedrijf kunnen leiden, geleidelijk aan vanzelf wel en blijft er een makkelijker te managen soort “religie light” over, zoals veel Europeanen die vandaag zelf beleven: akkoord gaan met de grote principes van hun thuisgodsdienst, maar fundamentalisme afwijzen en de nare aspecten van de cultuur in vraag stellen.
De radicale cluster (solidair-structureel): “Religie is opium voor het volk”
Hoewel religie binnen het structurele denken soms een positieve invulling kan krijgen (bijvoorbeeld de Latijns-Amerikaanse Bevrijdingstheologie of de initiële idee achter de Ba’ath-beweging in de Arabische wereld), wijst een groot deel van de radicale cluster religie af als een onderdrukkend systeem waar we van af moeten, omdat het bijna altijd structureel de heersende normen en waarden probeert te legitimeren. Is het niet dat moslims vinden dat vrouwen zich moeten bedekken omdat God uitgevaardigd heeft dat ze “zedig” moeten zijn, dan is het wel de Westerse objectivering die stelt dat vrouwen zich zo sexy en beschikbaar mogelijk moeten kleden. Dat tweede is relevant, omdat rechtse opportunisten doorgaans enkel oog hebben voor het eerste en een wig drijven binnen de radicale cluster, waardoor op de duur niemand meer weet wie welke motivatie heeft.
De theoretische cluster (verdenkend-structureel): “Dwang tot vrijheid is nog steeds dwang”
De theoretische cluster zet de volgende logische stap en schakelt beide solidaire groepen gelijk aan de reactionaire krachten waar ze proberen tegen te strijden. Niet alleen wijzen ze op het feit dat er in de onderliggende theorie nauwelijks verschil is tussen Westers denken en islamitisch denken (namelijk dat kledingvoorschriften voor vrouwen teruggaan op de mythe van de “onbeheersbare man”, die in het Westen wordt gelegitimeerd met een drogreden uit de natuur en in de islam met een drogreden uit de theologie), maar ook dat dit niet enkel Westers imperiaal denken goedpraat, maar het gewoon volledig is, zij het in een nieuw jasje. Iedereen heeft met andere woorden boter op het hoofd en wijst met hypocriete vingers naar elkaar.
De moralistische cluster (verdenkend-ethisch): Blote borsten en taartengooiers
Moralisten accepteren dat elk geloofssysteem onderdrukkende tendensen heeft maar focussen zich op individuele acties om de ergste excessen eerst aan te pakken, zoals een taart gooien in het gezicht van aartsbisschop Leonard of individuele jihadi’s belachelijk maken door met hen op Twitter conversaties op te zetten over hun favoriete Disneyfilm. Net als bij haar antipode van de structurele cluster, kan het verhaal hier weer gekaapt worden door reactionaire krachten, bij wie het “exposen” van misogynie in religieuze en religieus geïnspireerde politici niet dient om wezenlijk een verandering in gang te zetten, maar een agenda te promoten van algemene xenofobie. De ruwheid van de moralist wordt de brutaliteit van de racist. Denk bijvoorbeeld aan het Vlaams Belang dat Zwanworsten in de monden propte van kinderen toen ze hoorden dat er een lagere school halalvlees serveerde op een barbecue.
Is kritiek uiten op religie eigenlijk wel racisme?
Strikt genomen natuurlijk niet. Buiten het Jodendom, het hindoeïsme en enkele kleinere religies* zijn er mensen van allerlei huidskleuren en met allerlei moedertalen die religies of filosofische systemen belijden. Christenen zijn er op elk continent en moslims vind je van de Maghreb tot de archipels van Indonesië. Bovendien, argumenteren religiebestrijders, is een religie niet als een geaardheid of een gender: het is een cultureel fenomeen en een keuze. Enkele kanttekeningen daarbij. (*en zelfs daar zijn er uitzonderingen zoals bv. Ethiopische Joden)
In grote delen van Europa is religie inderdaad een keuze. In veel gemeenschappen is het dat überhaupt niet. Zich outen als een ongelovige of een aanhanger van een ander geloofssysteem draagt op zijn minst het risico op excommunicatie en in de ergste gevallen de dood met zich mee. Des te meer een reden om religie op te heffen, zeggen antireligieuzen enthousiast. Het probleem daarmee is dat het overgrote deel van de mensheid gelovig is en dat dat geloof behoorlijk diep geworteld zit. Dat is iets als zeggen dat je wil dat mensen stoppen met zich opmaken. Dat is op zich niet misogyn, maar in de praktijk zal het 95% vrouwen treffen. Religie uitroeien is op zich niet racistisch, maar in de praktijk richt zich dat voor 95% op mensen die niet blank zijn.
Antireligieuzen (of antitheïsten) beroepen zich soms op hun algemeenheid van instelling: dat ze namelijk ook tegen Westerse creationisten optreden, of tegen de Westboro Baptist Church. Het probleem hiermee is van tweevoudige aard. Het eerste is dat kritiek uiten op religie “van eigen bodem” minder als dubieus kan geïnterpreteerd worden en mensen treft van een vergelijkbare socio-economische status. En zelfs dàt ligt soms al moeilijk. Zo zijn Amerikaanse evangelische radicalen er als de kippen bij om hun fundamentalisme te verdedigen als verzet tegen intellectuele elites die met het vingertje komen zwaaien. Dat verzet is nog vele malen groter bij religies in culturen en regio’s waar de critici helemaal niet toe behoren, en wordt gretig gerecupereerd door lokale fundamentalisten.
Een tweede probleem met de algemene veroordeling van religieuze systemen is dat ze de kern van de zaak niet raakt. Het is niet dat religies geen problematische aspecten hebben, het is dat ze specifiek gecreëerd zijn voor het legitimeren van een sociale orde die er allicht al was voordat de religie er kwam. Een goed voorbeeld is vrouwenbesnijdenis, een praktijk die bijvoorbeeld niet voorkomt in Indonesië of Maleisië, twee staten met een moslim-meerderheid, maar wel in Ethiopië, een hoofdzakelijk christelijk land. Het patriarchaat heeft een veel langere geschiedenis dan gelijk welke godsdienst.
De atheïstische seksisten
Als verder bewijs van de stelling dat religie eerder een katalysator is dan de oorzaak van seksistische aberraties, is er de vrij recente (voornamelijk Amerikaanse) beweging van militante atheïsten, zogezegd fans van rationeel denken en logica, maar heel vaak nare seksisten die rotsvast overtuigd zijn van zogenaamde “biotruths” (denk “mannen komen van Mars”-ongein). Hun boegbeelden zijn allemaal mannen, en de bekendste atheïstische pleitbezorger, Richard Dawkins, heeft al meermaals bewezen dat hij niet erg veel begrijpt van feminisme. De legitimatie van seksisme is simpelweg vervangen door pseudowetenschap, zoals ik eerder ook al aanhaalde bij de excuses die de rape culture aanhaalt in het Westen.
Maakt dat een strijd tegen elke vorm van bijgeloof een bijzaak? Nee. Pseudowetenschap en georganiseerde religie zijn een megafoon voor vooroordelen, goedschiks dan wel kwaadschiks, en verdienen het zeker om kritisch bekeken te worden. Tegelijk zijn ze echter een fundamentele bouwsteen van een identiteit. Zelf ben ik bijvoorbeeld gedoopt als katholiek en al geloof ik niet meer in God sinds ik 7 was en verwierp ik de Kerk als instituut toen ik 12 was, ik kan nog steeds vlot bijbelse spreuken aframmelen en een kerk binnenstappen zonder een kruisteken te maken met wijwater voelt fundamenteel verkeerd. Iemand die gal spuit over de Katholieke Kerk laat me relatief onverschillig, maar ik kan me voorstellen dat de ruwheid waarmee van leer wordt getrokken tegen religie – en zeker “vreemde” religies – potentiële bondgenoten vervreemdt omdat het hen aanvalt op een ankerpunt van hun persoonlijkheid, en fundamentalisten enkel verder verhardt. Dit is geen toonargument, maar een pleidooi voor nuance en omzichtigheid.
Zich wapenen tegen religieuze scherpslijpers
Al het bovenstaande probeert niet af te dingen op het feit dat de meeste geloofssystemen in de wereld problematische elementen legitimeren en in stand houden. We moeten ook waakzaam blijven voor reactionaire of conservatieve elementen die beroep willen doen op verdraagzaamheid (“ik mag geloven wat ik wil!”) om een haatagenda te promoten (“abortus is moord”). Dan komen we aan bij de fameuze normen en waarden waar al zo veel inkt over gevloeid is. Die worden te snel gezien als axiomatisch. Het is nochtans de moeite waard om uit te leggen waarom we precies geloven dat man en vrouw gelijk horen te zijn of waarom vrouw baas in eigen buik hoort te zijn. Te vaak is er geen debat maar een eenrichtingsverkeer waarin iedereen maar wat roept.
Geloof ik zelf dat een wereld zonder religie een betere wereld zou zijn? Laat ik het zo formuleren: een wereld zonder bijgeloof zou een betere wereld zijn. Maar die zal er niet komen voordat er nog meer stappen worden gezet in manieren van denken aanleren die logica, kennis en kritische vaardigheden voorop stellen. Dat is geen onvermijdelijk proces en dient met alle middelen gesteund te worden, maar om eerst de patriarch in de hemel aan te vallen om zijn aardse vertegenwoordigers om te keren, is volgens mij de kar voor het paard zetten.
nietinmijnpretpark 